تهذيب الكمال في أسماء الرجال
Tehzibu’l-Kemal fi Esmai’r-Rical
el-Mizzi, Ebu’l-Haccac Yusuf (h.742/m.1341)
En muhtevalı ve en yaygın rical kitaplarındandır. Önemine binaen bu eseri biraz tafsilatlı olarak tanıtmak istiyoruz.
Adından da anlaşılacağı gibi Makdisi’nin kitabı üzerine yapılan bir çalışmadır. Alfabetik olarak tertip olunan eserde Makdisi’nin kitabından farklı olarak sahabe için özel bölümler ayrılmamış, onlar da alfabetik tasnife tabi tutulmuş ve sırası gelenin biyografisi anlatılmıştır. Ayrıca Makdisi’nin eserinde olduğu gibi ‘Muhammed’ adıyla başlayanların biyografileri de öne alınmamıştır. Kısacası eserin bütününde alfabetik tasnife tam olarak riayet edilmiştir.
Müellif Makdisinin kitabına değerli ilavelerde bulunmuş ve bazı ravilerin biyografilerini Kütüb-i Sitte’de rivayetleri bulunmadığı gerekçesiyle kitabına almamıştır.
Müellif çalışmasını Kütüb-i Sitte ile sınırlamamış bu koleksiyonun müelliflerinin diğer eserlerinde rivayeti bulunan ravilerin hal tercümelerine de yer vermiştir. Ancak bu müelliflerin tarih türündeki eserleri kitabın muhtevasına alınmamıştır. Çünkü bu kitaplardaki rivayetler delil olarak kullanılan rivayetler türünden olmadığından bu rivayetlerin ravileri araştırma kapsamının dışında bırakılmıştır.
Biyografilerin ve biyografi sahibinin rivayetlerinin bulunduğu kitapları rumuzlarla göstermiş ve bu kitaplarda aynı ravinin kaç defa zikredildiğini belirtmiştir. Kullandığı remizler 27’dir. Diğer bir deyişle 27 eserdeki ravilerin biyografilerini bu kitabında zikretmiştir. Kullandığı remizlerin hangi kitaplara ait olduğunu kitabının başında açıklamıştır.
Biyografisini anlattığı ravilerin ölüm tarihlerini vermiş ve bu konudaki ihtilafları kaydetmiştir. Ravilerin şeyhleri ve talebelerini mümkün olduğu kadarıyla tespit edip vermeye çalışmış, bunların sıralamasında da alfabetik sisteme riayet etmiştir.
Biyografilerde ravilerin hadis ilmi açısından güvenilir olup olmadıklarına özellikle işarette bulunmaya çalışmıştır. Ancak bu bakımdan durumunu bilmediği ve hakkında malumat sahibi olmadığı bazı ravilerin biyografilerinde sadece ravinin kimlerden rivayette bulunduğunu ve kendisinden de kimlerin rivayet ettiğini belirtmekle yetinmiştir. Hakkında bilgi bulamadığı ravi sayısı genele oranla çok sayılmaz. Zaten her ravi hakkında tafsilatlı bilgilere ulaşabilmek her zaman mümkün olamamaktadır.
Ravilerin âlî isnadlı rivayetlerinden örnekler vermesi nedeniyle eserin hacmi hayli genişlemiştir. Bu tür rivayet örnekleri eserinin yaklaşık 1/3 kadarına ulaşmaktadır.[ Bu tahmin İbn Hacer el-Askalani’ye aittir. Tehzibu’t-Tehzib I/3, Beyrut-1325 ]
Ravinin cerh tadili ile ilgili olarak cerh-tadil imamlarından gelen bilgileri genelde isnadlı olarak vermektedir. Kaydettiği bilginin kaynağından veya o kaynağa aidiyetinden emin olamadığı durumlarda veya bilginin isnadında şüpheye düştüğü hallerde bilgiyi isnadsız bir şekilde kaydeder.
Künyesiyle meşhur olan ancak adı da tam olarak bilinebilen ravilerin biyografisini isim sırasına göre vermiş fakat künyesinin harf sırasında da adına atıfta bulunmuştur. Ravi künyesiyle meşhursa adı bilinmiyor veya şüpheli ise bu durumda raviye künyesine göre sıralamıştır. Hanım raviler hakkında da aynı işlemi uygulamıştır.
Babası, dedesi, amcası, annesine vs. nispetle meşhur olanlar; belde, kabile ve sanatına nispetle meşhur olanlar; lakabıyla meşhur olanlar ile nihayet “racülün an ebihi an ceddihi; racülün an racülin ev imreetin” ve benzeri müphem ifadelerle rivayette bulunanları ayrı bir fasıllar halinde ele alınmıştır. Müphem ifadelerdeki kimseler biliniyorsa bunları belirtmiştir.
Eserde açılan üç özel fasıldan birincisinde Hz. Peygamberin biyografisini ele almış, ikincide Kütüb-i Sitte imamlarının şartlarını zikretmiş, üçüncüde de güvenilir ravilerden rivayette bulunmaya dair rivayet ve teşviklere yer vermiştir.
Biyografileri verilen ravilerin hangi kaynaklardan seçildiğini göstermek, Kütüb-i Sitte yazarlarının diğer eserlerinin hangileri olduğunu görmek, hem de kullanılan rumuzların açılımını yazarak kolaylık sağlamak için şu tabloyu veriyoruz :
( ع ) Kütüb-i Sitte ( 4 ) Sünen-i Erbaa ( خ ) Buhari ( م ) Müslim
( د ) Ebu Davud ( ت ) Tirmizi ( س ) Nesai ( ق ) İbn Mace
( بخ ) Buhari, el-Edebu’l-Müfred ( تم ) Tirmizi, eş-Şemâil
(خت) Buhari’nin Sahih’indeki deki muallak rivayetler
( ي ) Buhari, Cüz’ü Ref’u’l-Yedeyn ( فق ) İbn Mace, et-Tefsir
( ز ) Buhari, Cüz’ül-Kıra’a Halfe’l-İmam ( مق ) Müslim, Sahih’in Mukaddimesi
( مد ) Ebu Davud, Kitabu’l-Merasil ( قد ) Ebu Davud, Kitabu’l-Kader
( خد ) Ebu Davud, en-Nasih ve’l-Mensuh ( ف ) Ebu Davud, Kitabu’t-Teferrüd
( صد ) Ebu Davud, Fazailu’l-Ensar ( ل ) Ebu Davud, el-Mesail
( كد ) Ebu Davud, Müsnedu Malik ( عخ ) Buhari, Halku Ef’âli’l-Ibad
( سي ) Nesaî, Amelu’l-Yevm ve’l-Leyle ( كن ) Nesaî, Müsnedu Malik
( ص ) Nesaî, Hasaisu Ali b. Ebi Talib ( عس ) Nesaî, Müsnedu Ali b. Ebi Talib
Rical konusunda yazılan en muhtevalı eserlerden biri olan bu eserin üzerine de birçok ihtisar ve tehzib çalışması yapılmıştır. Mizzi’nin bu çalışması yaklaşık 14 cilttir.[ Yazmalarından biri Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiyye, no 225-228de bulunmaktadır (M. Hayri Kırbaşoğlu, İslam Düşüncesinde Hadis Metodolojisi kaynakçasından s. 357, Ankara-2000) ] Kitabın tahkikli neşri Beşşar Avvad Maruf tarafından gerçekleştirilmiş ve 35 cilt halinde Beyrut’ta 1985-1992 arasında basılmıştır. Halen eldeki en muhtevalı rical ve tabakat kitaplarındandır. Eserden yapılan bazı muhtasarlar eserin kendisinden önce basılarak okuyucuyla buluşmuştur.[ Bu matbu muhtasarlardan biri için bakınız : el-Yemeni, Safiyyuddin Ahmed b. Abdillah, Hulasatu Tehzibi Tehzibi’l-Kemal fi Esmai’r-Rical, tahkik Abdulfettah Ebu Gudde, Beyrut-1411 ]
Alauddin Moğoltay (ö.762/) bu eser üzerine İkmalu Tehzibi’l-Kemal isimli bir tekmile yazarak gördüğü eksiklikleri gidermeye çalışmıştır.
Mizzi’nin talebesi olan meşhur alim el-Hafız Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî et-Türkmani (748), şeyhinin tanıtılan kitabı üzerine iki çalışma yapmıştır.
Bu eserlerden Tezhibu’t-Tehzib’te müellif hocasının ihmal ettiği bazı biyografileri eklemiş, bazı düzeltmeler yapmıştır. Mizzi’nin kitabı üzerine yapılan bir muhtasar çalışması olmakla birlikte eser bunu unutturacak derecede uzun tutulmuştur. Bu çalışma henüz matbu değildir. Diğer çalışma matbu ve mütedavil bir eser olduğundan ayrı başlık altında tanıtmayı uygun görüyoruz.
