FİRYÂBÎ, Ca‘fer b. Muhammed

207’de (822) Belh yakınındaki Fâryâb’da doğdu. Türkî, Horasânî nisbeleriyle de anılır. Yine Firyâbî diye anılan hemşehrisi Muhammed b. Yûsuf’tan ayırmak için bazı kaynaklarda kendisine Firyâbî es-Sagīr denilmiştir. On yedi yaşında iken hadis dersleri almaya başladı ve Mâverâünnehir, Horasan, Irak, Hicaz, Şam, Mısır, el-Cezîre gibi devrin ilim merkezlerini dolaşarak Ali b. Medînî, Ebû Ca‘fer en-Nüfeylî, Ebû Bekir b. Ebû Şeybe, İshak b. Râhûye ve Kuteybe b. Saîd gibi âlimlerden hadis okudu. Zehebî, onun hocalarından 227’sinin adını “Meşyeha ale’l-mu‘cem li’l-Firyâbî” başlığı altında zikretmektedir (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIV, 101-106). Kendisinden İbn Mahled el-Attâr ed-Dûrî, Ebû Bekir en-Neccâd, Ebû Bekir eş-Şâfiî, Ebû Bekir el-Âcurrî, Râmhürmüzî, İbn Adî, Ebû Bekir el-Katîî, Ebû Bekir el-İsmâilî gibi tanınmış kişiler hadis, tefsir ve fıkıh tahsil etti. Hocalarından Muhammed b. Yahyâ el-Ezdî de ondan hadis rivayetinde bulundu. Bir süre Dînever’de kadılık yaptıktan sonra Bağdat’a yerleşerek burada ders okutmaya başladı. Bağdat’a geldiğinde büyük bir merasimle karşılandığı, hadis okuttuğu meydanda kendisini dinlemek üzere birçok kişinin toplandığı, bunlardan 316’sının ondan hadis yazdığı belirtilmektedir. Talebesi İbn Adî de onun pek çok talebenin katıldığı ilim meclislerinden söz ederken bunlardan bazılarının ertesi gün yer bulabilmek için geceyi ders verilen yerde geçirdiğini zikretmektedir. 

Devrinin önde gelen hadis hâfızı ve âlimi olarak tanınan Firyâbî’nin hadis rivayetinde sika* olduğu ittifakla kabul edilmekte, cerh ve ta‘dîl* konusundaki görüşlerine güvenileceği belirtilmektedir. Yaşının ilerlemesi sebebiyle vefatından bir yıl önce hadis rivayetini bırakması onun bu konudaki titizliğini göstermektedir. 

Firyâbî 4 Muharrem 301’de (10 Ağustos 913) Bağdat’ta vefat etti. Ölümünden beş yıl önce Bağdat’taki Ebû Eyyûb Mezarlığı’nda kendisi için bir mezar kazdırdığı rivayet edilir. 

Eserleri. Firyâbî’nin günümüze ulaşan, bütün rivayetlerini senedleriyle birlikte zikrettiği eserleri şunlardır:

1. Feżâʾilü’l-Ḳurʾân. Kur’ân-ı Kerîm’i ve özellikle Bakara, Âl-i İmrân, Mülk sûrelerini okumanın, dinlemenin ve başkalarına okutmanın, Kur’an’ı hatmetmenin faziletine ve Resûl-i Ekrem’in Kur’an okuma tarzına dair 197 rivayeti bir araya getiren eser Yûsuf Osman Fazlullah Cibrîl tarafından yayımlanmıştır (Riyad 1409/1989).

2. Delâʾilü’n-nübüvve. Hz. Peygamber’in Allah’ın resulü olduğunu gösteren mûcizelere dair elli üç rivayeti ihtiva etmekte olup Âmir Hasan Sabrî tarafından neşredilmiştir (Mekke 1406/1986).

3. Kitâbü’ṣ-Ṣıyâm. Oruçla ilgili 192 rivayeti ihtiva eden eseri Abdülvekîl en-Nedvî yayımlamıştır (Bombay 1412/1992).

4. Ṣıfatü’l-münâfıḳ. Nifak ve münafıka dair 118 rivayetin yer aldığı eseri Bedr el-Bedr (Küveyt 1405/1985) ve Ṣıfatü’n-nifâḳ ve ẕemmü’l-münâfiḳīn adıyla Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1405/1985) neşretmiş, ayrıca Ebû Abdurrahman el-Mısrî el-Eserî’nin şerhiyle birlikte basılmıştır (Tanta 1408/1988).

5. Aḥkâmü’l-ʿîdeyn. Ebû Abdurrahman Müsâid b. Süleyman b. Râşid eserdeki hadisleri Sevâṭıʿu’l-ḳamereyn adıyla tahrîc ederek kitapla birlikte yayımlamıştır (Beyrut 1406/1986).

6. Kitâbü’l-Ḳader. Kazâ ve kadere dair 450 hadisi ihtiva eden eser üzerinde Cemâl Hamdî ez-Zehebî yüksek lisans çalışması yapmıştır (Câmiatü Melik Suûd, Riyad 1403-1404: Aḫbârü’t-türâs̱i’l-ʿArabî, Safat 1982, I, 11).

7. Fevâʾid. Çeşitli konulara dair kırk dört rivayetin yer aldığı eser Kitâbü’ṣ-Ṣıyâm ile birlikte yayımlanmıştır (s. 139-169; nşr. Abdülvekîl en-Nedvî, Bombay 1412/1992).

8. Mâ esnedehû Süfyân es̱-S̱evrî. Eserin I. cildi Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır (Mecmua, nr. 90, vr. 39-47). Fihrisü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye’de (s. 373) Ca‘fer b. Muhammed el-Firyâbî’nin eserleri yanlışlıkla Muhammed b. Yûsuf el-Firyâbî’ye nisbet edilmiştir. 

Kaynaklarda Firyâbî’nin şu eserlerinden de söz edilmektedir: Kitâbü’s-Sünen, Kitâbü’ẕ-Ẕikr, Kitâbü’n-Nikâḥ, Kitâbü’l-Cenâʾiz, Kitâbü’ṣ-Ṣuver ve’t-temâs̱îl, Kitâb ʿani’l-Medîneti’l-münevvere, Kitâbü Ṣadaḳati’l-fıṭr, Kitâbü Taḥrîmi’ẕ-ẕeheb ve’l-ḥarîr, Kitâbü Menâḳıbi Mâlik, Kitâbü’r-Rüʾyâ, Kitâbü’l-Künâ, Kitâbü’l-Libâs, Kitâbü Edebi’l-İslâm, Kitâbü Terki’l-mirâʾ, Kitâbü’l-Bükâʾ. Bu eserlerin de kendi konularındaki bazı hadisleri ihtiva eden çalışmalar olduğu anlaşılmaktadır. 

Mehmet Ali Sönmez, TDVİA