İslam Literatürü

Lisanu'l-Mizan. İbn Hacer

لسان الميزان

Lisanu’l-Mizan

İbn Hacer el-Askalani(852)

Adından da anlaşılacağı üzere bu eser Zehebi’nin Mizanu’l-İtidal adlı eseri üzerine yapılan bir çalışmadır.

İbn Hacer bu eserinde Mizan’da olupta Tehzibu’l-Kemal’de bulunmayan ravileri tespit etmiş, bunlara şeyhi olan el-Irakî’nin Mizan üzerine yazdığı zeylde[el-Iraki, Ebu’l-Fadl Zeynuddin, Zeyl ala Mizani’l-İtidal, tahkik Subhi es-Samarraî, Beyrut-1987] yer alan ravileri eklemiş ve nihayet hakkında cerh ifadeleri bulunan pek çok raviyi de ilave ederek eserini oluşturmuştur. Kendi eklemeleri için eserinde “ze” harfini, Irakî’nin ekleri için de “zel” harfini simge olarak kullanmıştır. Eserinin mukaddimesinde müellif takip ettiği usulü anlatmış ve kullandığı rumuzları açıklamıştır.

Tehzibu’l-Kemal ve Mizan’ın bir mütemmimi sayılabilecek olan bu eser harf sırasına göre tertip edilmiştir. Diğer örneklerde olduğu gibi bu eserde de ravi isimleri sıralandıktan sonra künyeler yine harf sıra sına göre sıralanmaktadır. En sonunda müphem isimleri üç kısımda ele almaktadır. Önce nisbe’siyle bilinenleri, ikinci sırada kabile veya sanatıyla bilinenleri, son olarak da bir şeye izafeyle bilinenleri zikretmiştir.

Bu eser altı cilt halinde Haydarabad-1329/1331’de basılmış, ayrıca yedi cilt olara Beyrut-1971’de tekrar basılmıştır.

[ bakınız, M. Uğur, Hadis İlimleri Edebiyatı; Kettani, Hadis Literatürü]

Tarihu İsfehan. Ebu Nuaym İsfehanî

تاريخ إصبهان

Tarihu Isfehan

Ebu Nuaym Isfehanî (430/1038)

Hilyetü’l-Evliya adlı eseriyle tanıdığımız Ebu Nuaym, Zikru Ahbari Isfehan adıyla neşredilen bu eserini beldesinin tarihini, oranın alim, muhaddis, fakih ve kadılarını tanıtmaya tahsis etmiştir. Eserindeki şahısların büyük bir bölümününün seçiminde Ebu’ş-Şeyh b. Hibban el-Ensari’nin (369/979) Tabakatu’l-Muhaddisin bi Isfehan adlı eserinden yararlanmıştır.

Talebelerinin ve kıramadığı dostlarının isteği üzerine yazdığı eserini alfabetik olarak tasnif etmiştir. Girişte farsların, acemlerin ve mevali’nin üstünlüklerini anlatan müellif İran menşeli meşhur sahabe Selman-ı Farisi’yi anlatır. Sonra Hz. Peygamberin adı olması hasebiyle adı Ahmed olanlarla biyografileri kaydetmeye başlar. Alfabetik sıralaması çok dakik olmayan eserde 2000 civarında kişinin biyografisi verilmektedir. Eserin sonuna muhakkiklerce eklenen indeksler ve fihristler eserin kullanımına büyük kolaylık getirmiştir.

Eser Sven Deering’in takdim yazısı ve tahkiki ile iki cilt halinde Leiden-1934’de basılmıştır

Tarihu Dımaşk. İbn Asakir

تاريخ دمشق

Tarihu Dımaşk

İbn Asakir, Ebu’l-Kasım Ali b. el-Hasen (h.499-571/m.1105-1175)

Şehir tarihi sahasında yazılmış ve günümüze ulaşabilmiş halen en geniş eserdir. Kendisi de Şam’ın köklü ailelerinden birine mensup olan, iyi bir eğitim gören ve böylece bölgesini yakından tanıyan müellif devrinin en güvenilir muhaddislerinden biri olarak kabul edilmektedir. Haçlı seferlerine karşı yapılan savaşlara katılması nedeniyle de kendisine “er oğlu” anlamında “İbn Asakir” unvanı verilmiş ve bu isimle meşhur olmuştur.

Dostlarının ve ünlü Türk hükümdarı Nureddin Zengi’nin isteği üzerine yazmaya başladığı bu hacimli eserini yine hükümdarın ısrarı ile tamamlamıştır. Eserinin giriş sayılabilecek bölümünde Şam bölgesinin faziletine dair rivayetleri kaydettikten sonra kısa bir Şam bölgesi tarihi verir ve Şam’ın o günkü durumunu beyan eder.

Eserine Tarih-u Bağdat’ta olduğu gibi Hz. Peygamberin adı olması nedeniyle Ahmed ismindeki ravilerin biyografileriyle başlar. Dakik bir alfabetik tertipi olan eserde erkeklerin biyografilerinden sonra hanımların biyografilerini ve sonunda künyesiyle bilinen ravilerin biyografisini kaydeder.

Biyografilerin büyük çoğunluğu hadis alimleri ve ravilerine ait olmakla birlikte o bölgenin dini, ilmi ve siyasi önderlerin hemen tamamının biyografileri verilmektedir. Şam bölgesi üç semavi dinin mukaddes mekanlarını muhtevi olduğundan ve bölge merkezi olan Dımaşk şehri uzun yıllar başkentlik yaptığından bölge İslam kültür merkezlenin en mühimlerinden biri haline gelmiştir. Bu ayrıcalıklı konumu nedeniyle pek çok ünlü alimi kendine çeken bu bölge hakkında yazılan böyle muazzam bir eser gerçekte sadece bu bölgenin değil tüm İslam aleminin bir kültür hazinesi sayılmalıdır.

Tarih, hadis ve hadis tarihi araştırmalarında vazgeçilmez bir baş vuru kaynağı olan eserin yazması 80 cilttir. Halen 60 ciltinin tahkikli neşri yapılmıştır. Eser Muhibbuddin Ebu Said ve bir gurup ilim adamının ilmi tahkiki ve üstün gayretleriyle neşredilmektedir. Çıkan ciltleri Beyrut-1996’da basılmıştır.

Tarihu Bağdad. Hatib Bağdadi

تاريخ بغداد

Tarihu Bağdad

el-Hatibu’l-Bağdadî, Ebu Bekr Ahmed b. Ali (h.463/m.1071)

İslam kültür merkezlerinin en mühimlerinden biri olan Bağdat’ın tarihi hususunda bir çok eser yazılmıştır. Bunların en mühimlerinden biri el-Hatib’in bu eseridir. Müellif bu eserinde Bağdat’ın kurulduğu tarihten eserini bitirdiği 450/1058’li yıllara kadar Bağdat’ta yaşayan veya Bağdat’la ilgisi bulunan meşhur kişilerin biyografilerini tanıtmıştır. Eser aynı zamanda şehir tarihleri hususunda yapılan en hacimli çalışmalardandır.

Eserde diğer alimlerin ve ünlü kişilerin yanı sıra güvenilir, zayıf veya metruk her kategoriden hadis ravisine yer verir. 14 ciltlik eski baskının ihtiva ettiği 7831 hal tercümesinin 5000 kadarı muhaddislere ve ravilere aittir.

Müellif giriş mahiyetindeki bölümde Bağdad’ın genel tarihi, coğrafyası ve o civara uğrayan sahabileri ele almış, sonra adı Muhammed olan kişilerin biyografisini vermiştir. Bundan sonraki şahıslar alfabetik sıralamaya konularak verilmişse de her harf içerisinde ayrıca ravi tabakaları da dikkate alındığından eserin tasnifi oldukça karışmış, kullanımı nispeten zorlaşmıştır. Ayrı bir bölüm halinde ele alınan künyesiyle maruf şahısların biyografilerinde alfabetik sisteme uyulmamıştır. En sonunda da kadınların biyografilerine yer verilmiştir.

Biyografileri yazarken genellikle şahsın tam adını, nesebini, künyesini, nisbesini, hocalarını ve talebelerini kaydeder. O kişinin ahlakına ve durumuna delalet eden olayları ve o şahsın cerh-tadili hakkında hadis münekkitlerinin görüşlerini nakleder, bu nakillerden sonra ravi hakkında varsa kendi kanaatini eklemeyi de ihmal etmez. Ölüm tarihlerini ve hatta kabrinin bulunduğu yeri bile kaydeder.

Verdiği biyografiler oldukça geniş ve tatmin edicidir. Ancak daha önce de zikrettiğimiz gibi bazı şahısların biyografilerinde o şahsın lehine veya aleyhine bir tutum izlediği de vakidir. Bu da onun koyu bir Şafiî müntesibi olmasından kaynaklanmaktadır. Bunun için özellikle Hanefi mezhebine müntesip olanların biyografilerinde daha dikkatli olmak ve bu şahısların biyografilerini mukayeseli olarak araştırmak gerekmektedir. Bazı sübjektif tutumuna rağmen yine de Hatib zamanının tartışmasız en büyük hadis alimidir, hadis ilimlerin hemen her sahasında yazdığı çok sayıda eserle de bunu ispatlamıştır.

Ravilerin cerhinde bazen cerh tabirlerinin (vadda’un, kezzabun gibi) en ağırlarını kullanmakla birlikte genelde tenkit ettiği ravilerin zayıflığını ifade eden mülayim ifadeler kullanır. Ravinin tadilinde de aynı yolu izlemektedir.

Biyografiler arasında ravilerin rivayetlerinden örnek olarak kaydettiği hadislerin tamamının sahih olduğu söylenemez. Gerçi kaydettiği bazı rivayetlerin sıhhatini bizzat kendisi tenkit etmekteyse de genelde bu rivayetleri sahih zayıf ayrımı gözetmeksizin kaydeder.

Tarih-i Bağdat üzerine tekmile türünden bir çok eser yazılmıştır. Kitap ilk önce 14 cilt olarak Kahire-1931’de basılmış sonra bu baskı Medine, Lübnan gibi beldelerde tekrarlanmıştır. 14 ciltlik baskı üzerine Ebu Hacir Muhammed b. Besyunî tarafından “Feharisu Tarihi Bağdad” adıyla bir fihrist hazırlanmış Kahire-1986’da basılmıştır. Daha sonra bu eser beş ciltlik bir zeyl ve iki cilt fihrist ilavesiyle 22 cilt halinde Beyrut-1986’da basılmıştır.